مفهوم و تعریف ریسک چیست

ریسک چیست؟ آیا با تعریف ریسک آشنا هستید؟ به نظرتان مدیریت ریسک قابل انجام است؟ در ادامه با انواع ریسک آشنا خواهید شد.

بسياري از نويسندگان و صاحب نظران، ريسك را به طرق مختلف تعريف كرده اند، كه البته تعريف هيچكدام از آنها غلط نيست و بسيار به هم نزديك است. ولي ريسك را برخي از كارشناسان و صاحب نظران اين گونه تعريف كردهاند: ريسك به عنوان انحراف در پيشامدهاي ممكن كه در يك موقعيت معين وجود دارد، تعريف شده است.

اما ريسك از نظر تئوري به معناي: احتمال انحراف از ميل به هدف مطلوب در زماني مشخص است و خطر عامل و علت به وجود آوردن انحراف محتمل است.

ریسک را به اين صورت هم تعريف ميكند: پتانسيلي براي شناسايي نتايج ناخواسته و منفي يك رويداد« و مخالف با ريسك، عملي در جهت كنترل آن است.

اگر تا کنون نمی دانستید تعریف ریسک چیست، حالا به کمک تعاریف فوق با آن آشنا شده اید و می توانید تعریف ریسک را هم به بقیه انتقال دهید. در ادامه مطالب مفهوم ریسک را بهتر درک خواهید کرد.

 Kaplan و Garrick(1981 ) ريسك را با مطرح كردن سه سوال زیر تعريف كرده اند:

• چه اشتباهي ميتواند موجب مواجهه با خطر شود؟
• چه احتمالي وجود دارد كه اين عمل اتفاق بيافتد؟
• اگر اتفاق بيافتد، نتايج آن چيست؟

پس ما بايد ريسك را به عنوان موضوعي سه گانه تعريف كنيم:

سناريوي رويداد ریسک: سناريوي رويداد توصيفي از رويداد تحت مطالعه است.

احتمال وقوع ریسک: احتمال وقوع تعيين كمي احتمالي است كه رويداد بر آن اساس اتفاق مي افتد.

نتيجه ریسک: نتيجه به عنوان شهرت رويداد يا واقعه تعريف ميشود. 

براي اكثر مردم مفهوم ريسك عبارت است از عدم قطعيت نتيجه در يك شرايط معين و در زماني خاص. به هر حال ريسك دو مفهوم را همواره با خود يدك مي كشد که آینده و شک است.

بنابراين حادثه اي كه مربوط به آينده نباشد و يا در مورد وقوع آن شك نداشته باشيم، ديگر ريسك تلقي نخواهد شد.

آنچه مهم است تفاوت عمده ريسك با شانس است. ما در اينجا ريسك را نه به عنوان احتمال برد و باخت، بلكه به عنوان احتمال صرف بين زياد كردن يا زياد نكردن در نظر ميگيريم.

به عنوان مثال من با خريد اين ماشين برد ميكنم، يعني اينكه شانس من خوب بوده است. اما ريسك به مفهوم اين است كه مثالً بپرسيم احتمال دزديده شدن اين ماشيني كه ميخواهم بخريم، چقدر است؟ در جمله اخير بحثي از سود يا منفعت ناشي از سرمايه گذاري نيست.

عدم اطمینان ریسک

ریسک را نبايد با عدم اطمينان يكسان دانست، بلكه عدم اطمينان يا نا اطميناني شكي است كه شخص در ارتباط با توانايي خويش براي پيشبيني تعدادي از پيشامدهاي ممكني كه اتفاق ميافتد، دارد. 

به عبارت ديگر عدم اطمينان خودآگاهي شخصي از ريسك در يك موقعيت معين مي باشد. شخص ممكن است بي نهايت در مورد آينده در يك موقعيت، جايي كه در واقعيت ريسك كوچك ميباشد، نگران و بي اطمينان باشد. از طرف ديگر، همان شخص ممكن است اطمينان بالایی به توانايي خودش در پيشبيني، موقعي كه به واقعيت در آينده در حد بسيار بالايي مطمئن باشد- داشته باشد.

نكته ديگر اينكه بر خالف ريسك، عدم اطمينان با هيچ يك از شاخص هاي پذيرفته شده متعارف قابل اندازه گيري نيست.

مديريت ريسك

تعاريف بسياري در زمينه مديريت ريسك ارائه شده است كه هريك مخالفان و موافقان خاص خود را دارد. اما به طور كلي مديريت ريسك، هدايت و بكارگيري اصول علمي مديريت در راستاي اداره ريسك هايي است كه سازمان را تهديد ميكند.

مشكل اصلي اين تعاريف در عدم تفكيك وظايف بين ديگر مديران و مديران ريسك است. به عبارت ديگر مساله اين جاست كه آيا مدير ريسك شخصي با وظايف مشخصي است و يا مديريت ريسك جزئي از وظايف هر بخش مديريتي است كه مي بايست توسط مديران انجام پذيرد. در پاسخ به اين سوال به سه عقيده برميخوريم:

1. گروهي معتقدند كه كليه ريسك هايي كه يك موسسه در معرض آنها مي باشد، در حيطة مديريت ريسك قرار ميگيرد، پس همه مديران خود موظف به شناسايي و رفع كليه خطرات در حيطه فعاليت خود مي باشند
2. گروهي ديگر مديريت ريسك را منحصر در اداره ريسك هاي حقيقي يا ايستا ميدانند. منظور از اين ريسك ها، همان ريسك هايي است كه شامل وقوع خسارت يا عدم وقوع آن ميشود.
3. عده اي ديگر مديريت امور بيمه اي سازمان را مديريت ريسك مي دانند و مدير ريسك را در محدوده ريسك هاي بيمه پذير محدود مي سازند.

 ديدگاه ديگري نيز ميتواند در اين راستا وجود داشته باشد و آن تركيب عوامل برحسب شرايط و زمان است. چيزي كه ميتوان آن را ديدگاه اقتضايي مديريت ريسك ناميد. در اين ديدگاه برحسب شرايط و زمان و عوامل داخلي و خارجي سازمان، وظايف مديريت ريسك و حتي گستره ريسك هايي را كه شامل برنامه هاي مديريت ريسك ميشود، تغيير پذير ديده ميشود.

 از طرفي ديگر ديدگاه مديريت ريسك يك ديدگاه كامالً استراتژيك است. رده هاي بالای سازمان بيشتر با مفاهيم علمي و فلسفي مديريت ريسك درگير هستند و براي زمان هاي طولانی تر از يك سال مي بايست برنامه ريزي كنند. در حالي كه رده هاي پايين تر بيشتر با عوامل اجرائي در ارتباط هستند. 

ديدگاه تاريخی ريسك و مديريت آن

اولين بار در اوايل قرن بيستم يعني در زمان شكوفايي ديدگاه مديريت كالسيك، بحث ايمني در صنعت به صورت يكي از فعاليتهاي مديريتي تعريف گرديد. هنري فايل در كتاب عمومي صنعت، 6 گروه فعاليت را براي مديران الزام دانسته است. اين 6 گروه عبارتند از:

1. امور فني
2. امور مالي
3. امور تجاری
4. امور حسابداري
5. امور اداري
6. امور ايمني

اما از آنجا كه پرداختن به پديده اي نا ملموس مانند ريسك بسيار دشوار و ساختن ضوابط، معيارها و دستورالعمل ها براي چنين چيزي تقريباً غيرممكن بود، اين بحث از مديريت كندتر از ديگر ابعاد آن گسترش يافت و در واقع تحت الشعاع ديدگاه هاي ابزار گراي مديريت كالسيك قرار گرفت.

با گسترش صنعت بيمه در همان سال ها كه البته بيشتر با درخواست هاي متعدد صنايع مختلف براي پوشش هاي نوين بيمه اي مطرح بود، مفهوم بيمه به عنوان تنها يك ابزار كوچك در دست مديران براي انتقال ريسك هاي كوچك تغيير كرد و در واقع بيمه به عنوان بخشي از پيكره صنعت خود را نمايان ساخت.

اما صاحبان صنايع و موسسات تجاري بزرگ با مشکلات فراواني در اين مقوله برخورد كردند. عمده اين مشكالت عبارت بودند از:

1. به علت تخصصي شدن اين موسسات در برخي زمينه ها و كمبود تجربه بيمه گران در آن زمينه ها، يا اصلا پوشش بيمه اي براي آن موارد وجود نداشت و يا حق بيمه بسيار كلاني دريافت ميشد كه خارج از توان مالي شركت ها بود.
2. مساله ايمني و بهداشت صنعتي به طور كلي جايگاه واقعي خود را نياز داشت، چرا كه فهم پرسنل در اين زمينه ها بالا رفته بود و اتحاديه هاي كارگري نيز فشارهايي بر كارفرمايان وارد ميساختند.
3. مساله امنيت بسيار جدي تلقي ميشد. موسسات با ريسك هايي از قبيل تروريسم و عمليات خرابكارانه و تهاجمي نيز روبرو بودند. بر همين اساس بسياري از كارشناسان و صاحبنظران علوم مديريت كه در ابتدا سعي داشتند نقش مديران ريسك را تنها به مديريت ايمني و يا به مديريت بيمه سازمان محدود سازند، هرروز با ابعاد جديدتر مديريت ريسك و مشكلات مربوطه در نحوه اداره آن مواجه بودند.

 اولين بار در سال 1963 دو تن از نويسندگان مديريتي به نام باب مينز و رابرت مهر در كتابي تحت عنوان مديريت ريسك در موسسات تجاري، مسائل مربوط به مديريت ريسك را به صورت دسته بندي و تفكيك شده از ديگر فعاليت هاي مديريتي ارائه نمودند و در واقع با اين كتاب واژه مديريت ريسك به واژگان مديريتي افزوده شد. سرانجام در دهه 1981 و 1991 مديريت ريسك مورد توجه مقامات ارشد و اجرائي شركت ها قرار گرفت.

 در اين سال ها مديريت ريسك مي توانست همانند هر متغييري بر سود شركت اثر بگذارد. از اين رو شركت هايي كه قادر بودند مسائل مربوط به ريسك را به خوبي اداره نمايند مي توانستند بر عوامل محيطي تسلط يابند. بنابراين در طول دو دهه گذشته هدف هاي بلند مدت مديريت ريسك در سازمان ها به ميزان زيادي مورد تجديد نظر قرار گرفته است.

اهميت مديريت ريسك

بسياري از مديران و مقام هاي اجرايي زماني را به ياد مي آورند كه مديريت ريسك از اهميت زيادي برخوردار نبوده است و متخصصان رده مياني سازمان مسئوليت به حداقل رساندن آن را بر عهده داشتند. اما امروزه در صحنه رقابت، درك مديريت و استراتژي ريسك به صورت يكي از مزاياي عمده سازمان درآمده است و در دنياي رقابتي، شركت ها بايد بتوانند مسائل مربوط به ريسك را به خوبي اداره نمايند.

 مديريت ريسك براي چنين شركت هايي كاملا ضروري به نظر ميرسد:

• شركتهايي كه داراي تعداد قسمتهاي مختلفي هستند.
• شركت هايي كه داراي اندازه اي هستند كه افراد نمي توانند تهديدات و فرصت ها را به خوبي بشناسند.
• شركت هايي كه داراي تجاري هستند كه نيازمند عمليات آن طرف آب هستند.
• شركتهايي كه داراي زير مجموعه ها يا عرضه كننده هايي هستند كه مستقيماً زير نظر شركت نيستند.

بايد توجه داشت كه هزينه هاي ريسك تنها شامل هزينه هاي مستقيم ناشي از خسارات نمي باشد.

ريسك هميشه با خود عدم اطمينان نسبت به سرمايه گذاري را به همراه داشته است. بنابر اين اگر قرار باشد يك كمپاني فقط 10 سال دوام بياورد الزام است اين پرسش ها را از خود بپرسيد:

• چه اتفاقات خطرناكي مي تواند برايش پيش بيايد؟
• چگونه آن اتفاقات بوجود ميآيند؟
• چه قدم هايي براي ممانعت از آن اتفاقات بايد برداشته شود؟

طبيعي است كه اهميت ريسكهاي مختلف در زمان هاي گوناگون فرق مي كند و هرچه تغييرات، سرعت بيشتري پيدا كنند، ميزان احتمال مواجهه شركت با ريسك هاي مختلف بيشتر خواهد شد. از طرفي ديگر تغييرات مداوم در عوامل محيطي هم موجب توجه بيشتر مديران به اهميت موضوع ريسك شده است.

مدیریت ریسک فرآیند شناسایی، ارزیابی و کنترل تهدیدات برای سرمایه و درآمد یک سازمان است. این خطرات از منابع مختلفی از جمله عدم قطعیت های مالی، بدهی های قانونی، مسائل فناوری، خطاهای مدیریت استراتژیک، حوادث و بلایای طبیعی ناشی می شوند.

یک برنامه مدیریت ریسک موفق به سازمان کمک می کند تا طیف کاملی از ریسک هایی را که با آن مواجه است در نظر بگیرد. مدیریت ریسک همچنین رابطه بین ریسک‌ها و تأثیر زیاد آنها را بر اهداف استراتژیک سازمان بررسی می‌کند.

این رویکرد کل نگر برای مدیریت ریسک، به دلیل تأکید بر پیش‌بینی و درک ریسک در سراسر سازمان، گاهی به عنوان مدیریت ریسک سازمانی توصیف می‌شود. علاوه بر تمرکز بر تهدیدات داخلی و خارجی، مدیریت ریسک سازمانی (ERM) بر اهمیت مدیریت ریسک مثبت تاکید دارد. ریسک‌های مثبت فرصت‌هایی هستند که می‌توانند ارزش کسب ‌و کار را افزایش دهند یا برعکس، در صورت عدم استفاده، به سازمان آسیب بزنند. در واقع، هدف هر برنامه مدیریت ریسک حذف تمام ریسک نیست، بلکه حفظ و افزودن ارزش شرکت با اتخاذ تصمیمات ریسک هوشمند است.

این نکته را در نظر داشته باشید که ما ریسک ها را مدیریت نمی کنیم تا ریسک نداشته باشیم. ما ریسک ها را مدیریت می کنیم تا بدانیم کدام ریسک ها ارزش پذیرش دارند، کدام یک ما را به هدفمان می رساند، کدام یک از آنها به اندازه کافی برای ما آورده دارند تا حتی آنها را بپذیریم.

بنابراین، یک برنامه مدیریت ریسک باید با استراتژی سازمانی در هم آمیخته شود. رهبران مدیریت ریسک ابتدا باید ریسک پذیری سازمان را تعریف کنند. یعنی میزان ریسکی که برای تحقق اهدافش مایل به پذیرش آن است.

مهمترین کاری که باید در این بین انجام داد است که تعیین کنیم که کدام ریسک ها با ریسک پذیری سازمان مطابقت دارند و کدام یک نیاز به کنترل ها و اقدامات اضافی قبل از اینکه برای سازمان به سطح قابل قبول برسد دارد. در مقابل تحمل ریسک برخی از خطرات بدون نیاز به اقدام بیشتر پذیرفته خواهند شد. سایر موارد کاهش داده می شوند، با آنها به اشتراک گذاشته می شوند یا به طرف دیگری منتقل می شوند یا به طور کلی از آنها اجتناب می شود.

مدیریت ریسک در هیچ دوره ای مهم تر از الان نبوده است. خطراتی که سازمان‌های مدرن با آن مواجه هستند، به دلیل سرعت سریع جهانی‌شدن، پیچیده‌تر شده‌اند. خطرات جدید دائماً در حال ظهور هستند و عواملی مانند ویروس کرونا و یا جنگ اوکراین می تواند تاثیرات زیادی بر میزان ریسک پذیری سازمان ها و شرکت های مختلف داشته باشد.

اهداف مدیریت ريسك چیست؟

هدف مديريت ريسك را مي توان به طور كلي: جمع آوري. دسته بندي و تجزيه و تحليل اطلاعات در رابطه با خطرات ايستا به منظور برنامه ريزي و سازماندهي موثر منابع مورد نياز براي بازسازي و ايجاد تعادل مالي در توان عملياتي موسسه يا سازمان پس از وقوع خسارت دانست.

بر مبناي ديدگاه استراتژيك مديريت ريسك، فرهنگ سازماني نقطه شروع فعاليت هاي مديريت ريسك به شمار مي آيد.

اصل مهمي كه مدير ريسك هميشه بايد مد نظر داشته باشد، اصل مقرون به صرفه اقتصادي بودن عمليات مديريت ريسك است و در واقع مي توان مديريت ريسك را به صورت فرآيندي در نظر گرفت كه آثار خسارت هاي اتفاقي را به حداقل و تضمين بقاي موسسات و سازمان هاي دولتي و غيردولتي را به حداكثر مي رساند.

فرق مهمي كه مديريت ريسك با ديگر انواع مديريت دارد، نقش معكوس آن است. در حالي كه ديگر انواع مديريت هدفشان افزايش منفعت و سودآوري سازمان است، مديريت ريسك در جهت كاهش ضايعات و خسارات ناشي از خطرات، فعاليت مي كند و در واقع نقش اصلي آن كاهش ضرر است، نه افزايش سود.

مديريت ريسك علاوه بر كاهش هزينه هاي ناشي از ريسك، به شناخت ريسك هايي كه پذيرفتن آنها بازده نصيب شركت ميكند نيز كمك مينمايد. از طرفي ديگر رابرت مهر و باب مينز اعتقاد به اين مساله دارند كه اهداف مديريت ريسك در جهت حداكثر سازي ارزش شركت يا موسسه گام بر ميدارد و با آن سازگار است.

اين سازگاري بين مديريت ريسك و حداكثر سازي ارزش به اشكال ذيل بيان شده اند:

• بقا: نظارت و كنترل دارایی هاي در معرض ريسك شركت پيامدهاي بلند مدت نا مساعد را انتقال داده و توانايي شركت را براي ايفاي تعهدات بلند مدت حفظ مي كند.
• صرفه جویی: سازگاري با ساير اهداف، هزينه هاي كل بلند مدت ريسك را در كمترين سطح آن حفظ مي كند. هزينه هاي کمتر، ذخاير (وجوه) در دسترس براي توزيع بين ذينفعان را افزايش مي دهد و ارزش منافع آنها را افزايش خواهد داد.
• سطح قابل قبولی از نگرانی و اضطراب: مدركي عيني، به دارندگان منافع بلند مدت، در خصوص اينكه سياست هاي شركت در انتقال پيامدهاي نامساعد بلند مدت ريسك ها، منافع آنها را لحاظ مي كند، ارائه مي دهد و ارزش منافع آنها را افزايش مي دهد.
• ثبات عایدات (درآمدها): خسارات پيشبيني نشده نبايد عايدات را در نقطه اي كه ارزش شركت در مقابل كاهش درآمد مشمول ماليات حذف مي شود به عقب اندازد يا متوقف كند.
• تداوم عمليات: جايي كه از تداوم فعاليت هاي تجاري نرمال از نظر هزينه كارا مي باشد، اقداماتي بايد براي از سرگيري عمليات نرمال بدون حداقل تاخير بدنبال خسارت برداشته شود.
• رشد مداوم: خسارات غير منتظره نبايد مانع رشد شركت شود. ارزش شركت براي ذينفعان (بستانكاران) به شدت توسط درك ذينفعان از چشم انداز رشد بلند مدت شركت تحت تاثير قرار مي گيرد.
• مسئوليت اجتماعی: اين هدف خسارات تحميلي شركت به كاركنان، عرضه كنندگان، مشتريان و اعضاي جامعه را محدود مي كند. تا جايي كه اين هدف منابع و راي آنهايي كه درآمد را افزايش يا هزينه را كاهش ميدهند، الزام مي آورد كه نمي تواند با حداكثرسازي ارزش شركت تطبيق داشته باشد. با اينحال فعاليت هاي مسئوليت اجتماعي نيز ميتواند هزينهه اي نظارت را از طريق ارائه شواهد به قانونگذاران وبه دارندگان منافع بلند مدت در مورد طرز تلقي شركت در مورد فعاليتهاي خطرناك، كاهش دهد.
• رعايت الزاماتی كه از بيرون تحميل می شوند: نظير الزامات نگهداري سوابق مقصور در ايفاي اين الزامات (مقررات) كه ميتواند جريمه ها يا مجازات هايي در كوتاه مدت حاصل كند و ممكن است ريسك هاي مسئوليت قانوني بلند مدت را نيز ايجاد كند.