تعریف پول و وظایف و ماهیت آن

در این مقاله به مفهوم پول، تعاریف و ویژگی های آن می پردازیم و همچنین کارکردهای پول با ذکر مثال توضیح داده شده است

کارکردها و تعریف پول چیست

به جرأت می توان مدعی بود که « پول » و « نظام پولی » یکی از اختراعات مهم بشر در طول تاریخ  بوده است. اختراع نهاد پول در اقتصاد منجر به آن شده است که روابط مالی انسان ها در طول زمان ساده تر و کم هزینه تر شود.

از طرف دیگر، در نظام های پولی و اعتباری عصر حاضر، پول های بدون پشتوانه (به طور عمده به صورت الکترونیکی و غیرفلزی) توسعه قابل توجهی یافته اند و مسلماً شناخت نظام اقتصادی و بانکی فعلی، بدون درک صحیح ماهیت، کارکردها و جایگاه پول، امکان پذیر نیست.

تعریف پول چیست

هرچند ممکن است تعریف پول در نگاه اول امری ساده به نظر آید، اما بررسی دقیق تر نشان می دهد که نمی توان به راحتی تعریف جامع و مانعی از پدیده پول ارائه کرد.

پول در نهایت توسط افراد و آنچه انجام می دهند تعریف می شود. وقتی مردم از چیزی به عنوان وسیله مبادله استفاده می کنند، تبدیل به پول می شود. اگر مردم شروع به پذیرش توپ بسکتبال به عنوان پرداخت برای اکثر کالاها و خدمات کنند، توپ بسکتبال پول خواهد بود. در این فصل خواهیم آموخت که تغییرات در نحوه استفاده مردم از پول، انواع جدیدی از پول را ایجاد کرده و روش اندازه‌گیری پول را در دهه‌های اخیر تغییر داده است.
پول یک وسیله مبادله است. همچنین به عنوان یک واحد حساب و به عنوان ذخیره ارزش عمل می کند.
مبادله کالاها و خدمات در بازارها یکی از جهانی ترین فعالیت های زندگی بشر است. برای تسهیل این مبادلات، مردم یک واحد و معیار را تعیین می کنند که به عنوان وسیله مبادله عمل می کند آنها چیزی را به عنوان پول انتخاب می کنند.

شاید به همین دلیل است که پژوهشگران، تعریف های متفاوتی از پول ارائه کرده اند. علت تفاوت های موجود در تعریف پول آن است که گروهی از اندیشمندان ویژگی ها، کارکردها و آثار و پیامدهای حقوقی پول را مدنظر قرار داده و پول را بر آن اساس تعریف کرده اند که می توان آن را تعریف قانونی پول نامید. در این دیدگاه پول آن چیزی است که توسط عرف و قانون مورد پذیرش واقع می شود.

در این رابطه میشکین (Mishkin) می نویسد پول شیئی است که عموم مردم یک کشور (و قوانین)، آن را به عنوان وسیله ای جهت پرداخت در برابر کالاها و خدمات و همچنین باز پرداخت دیون، می پذیرند.

فیشر( (Fisher نیز معتقد است که پول حق مالکیتی است که مورد قبول قانونی و عمومی در مبادلات اقتصادی قرار می گیرد.

در مقابل گروهی دیگر از اندیشمندان، پول را از منظر ویژگی ها، کارکردها و آثار و پیامدهای اقتصادی تعریف می کنند. هرچند این گروه از پژوهشگران از مسئله اعتبار قانونی و حقوقی پول غافل نیستند، با این حال چون به آثار و پیامدهای اقتصادی پول توجه می کنند، مسائل حقوقی را مفروض می گیرند و بر جنبه های اقتصادی تأکید و تصریح می کنند.

در این رابطه کینز (Keynes) تأکید می کند هر چیزی که بتواند هر سه وظیفه واسطه مبادله، معیار سنجش و ذخیره ارزش را انجام دهد، عملاً پول می باشد.

هیکس (Hicks) معتقد است پول آن چیزی است که بتواند در عمل وظایف پول را به خوبی اجرا کند.

مارشال (Marshall) می نویسد پول ابزار ذخیره ارز ش های اقتصادی و وسیله مبادله است.

در رویکرد اقتصادی در تعریف پول، اگر چیزی در عمل بتواند کارکردهای پول را در جامعه ایفا کند، حتی اگر اعتبار قانونی و حقوقی به عنوان پول نداشته باشد، آثار و پیامدهای پول را در اقتصاد به دنبال خواهد داشت و به عبارت واضح تر پول است.

لذا، هر چیزی که کارکردهای پول را داشته باشد، پول محسوب می شود و به اندازه ای که در اقتصاد و جامعه نفوذ و گسترش یافته باشد، می تواند منشأ آثار و پیامدهای اقتصادی باشد. به همین دلیل است که در مطالعات کاربردی اقتصادی، تعاریف دیگری از پول نیز ارائه می شود که می توان آن را تعریف به مصادیق نامید.

در این نگاه می توان با توجه به مصادیق پول (مانند مسکوک، اسکناس، سپرده های دیداری، سپرده های پس انداز، سپرده های مدت دار و غیره)، تعاریف مختلفی را ارائه کرد که اقتصاددانان در کشورهای گوناگون، براساس اهداف کاربردی و تحقیقاتی خود این تعاریف را تبیین می کنند.

با این حال صرف نظر از مباحث و مناقشات و جهت ارائه تصویری اجمالی از موضوع، می توان پول را به این صورت تعریف کرد: پول شیئی فیزیکی یا غیرفیزیکی است که دارای ارزش مبادل های عام است و از این رو توسط مردم در جریان مبادلات به عنوان واسطه مبادله پذیرفته شده و کارکردهای پول را ایفا می کند.

ماهیت پول

پس از تبیین تعریف پول، مناسب است در حد امکان در رابطه با ماهیت این پدیده توضیح داده شود؛ زیرا شناخت ماهیت پول، به موضوع شناسی بهتر پول کمک می کند.

در این رابطه ارزیابی منابع و کتب اقتصادی در زمینه ماهیت پول نشان می دهد که در چارچوب فکری اقتصاد و بانکداری متعارف (بانکداری متعارف یا همان Conventional Banking به منظور معرفی نظام بانکی موجود در اقتصاد کشورهای اروپایی و آمریکا و برخی کشورهای دیگر استفاده می شود)، بیشتر پژوهشگران با اتخاذ رویکردی عملگرا، بر روی ابعاد کاربردی پول و وظایفی که پول در اقتصاد انجام می دهد، تأکید کرده و در مقایسه با مباحث کاربردی، کمتر به مقوله ماهیت پول پرداخته اند.

با این حال می توان دو دیدگاه عمده و اصلی را در ماهیت شناسی پدیده پول در اقتصاد متعارف شناسایی کرد که عبارتند از نظریه متالیزم (Metalism Theory) و چارتلیزم (Chartalism Theory).

نظریه متالیزم و چارتلیزم در ماهیت پول

هدف اصلی این دو نظریه، تبیین ماهیت و چرایی ارزشمندی پول است.

پایه و ریشه اصلی نظریه متالیزم، به این اندیشه برمی گردد که پول یک کالاست که در طول تاریخ به صورت های مختلفی مانند سنگ، چرم، پشم حیوانات، ادویه، نمک، تنباکو و فلزات گران بهایی چون طلا و نقره ظهور یافته است. البته طلا و نقره به دلیل آنکه بهتر از سایر کالاها شرایط و ویژگی هایی چون یکنواختی، تقسیم پذیری، انتقال پذیری و دوام را تأمین می کردند، در مقایسه با سایر کالاها، توانستند مدت زمان بیشتری را به عنوان پول نقش ایفا کنند.

در رابطه با منبع ارزش پول کالایی، متالیست ها معتقدند که ارزش درونی و ذاتی کالای پذیرفته شده به عنوان پول، ارزش پول را شکل می دهد. بر این اساس، اگر طلا و نقره به عنوان پول رایج پذیرفته شوند، ارزش این فلزات است که در عمل ارزش پول را شکل خواهد داد.

بنابراین، ماهیت پول چیزی جز کالای تشکیل دهنده پول نیست.

برخلاف نظریه متالیزم، طرفداران نظریه چارتلیزم معتقدند که ماهیت و ذات پول رایج، به میزان قدرت ناشر پول (و یا نهادی که تعیین می کند کدام کالا به عنوان پول تلقی شود) بستگی دارد و نه ارزش ذاتی ماده ای که پول از آن ساخته شده است.

براساس این نظریه، پول یک رابطه و ارتباط اجتماعی است که مستقل از ماده ای که آن را شکل می دهد، می باشد. در این نظریه، پول یک مطالبه، اعتبار یا بستانکاری است که به وسیله ارتباطات اجتماعی تأسیس شده و مستقل از تولید و مبادله کالاها وجود دارد.

نکته : هرچند هدف این قسمت صرفاً توصیف دو دیدگاه یاد شده است و نه نقد آنها، اما می توان به این نکته اشاره کرد که هر دو نظریه یاد شده اشکال ها و نقدهایی دارند که لازم است در جای خود بررسی شود. به عنوان مثال، نظریه متالیزم توانایی تبیین و توضیح پو ل های کاغذی بدون پشتوانه امروزی و یا پول های الکترونیکی (که کاملاً غیرفیزیکی هستند) را ندارد.

وظایف پول چیست

ارزیابی منابع اصلی اقتصاد کلان نشان می دهد که اقتصاد دانان معمولاً چهار کارکرد و کار ویژه را برای پول مد نظر قرار می دهند که عبارتند از:

• وسیله مبادله (Medium of Exchange)
• معیار سنجش (Unit of Account)
• ذخیره ارزش (Store of Value)
• معیار پرداخت های معوق (Standard of Deferred Payment)

با توجه به اهمیت زیاد درک کارکردهای  پول، در ادامه این کارکردها توضیح داده می شود:

پول وسیله مبادله است

تا قبل از به وجود آمدن پول، مبادلات مالی میان انسان ها به صورت تهاتری و پایاپای (Barter) انجام می شد.

به این معنا که کالاها و خدمات مستقیماً با یکدیگر معامله می شدند. انجام این کار نیازمند صرف زمان و هزینه زیادی بود و این امر مبادله ها را با مشکل مواجه می کرد. اما پس از پذیرش کالایی مشخص به عنوان پول، این کالا در برابر دیگر کالاها و خدمات قابلیت پذیرش پیدا کرد و این خود باعث شد تا پول به عنوان وسیله و ابزاری جهت انجام تمامی مبادله های اقتصادی شناخته شود.

ما می‌توانیم اهمیت یک وسیله مبادله را با در نظر گرفتن عدم وجود آن درک کنیم. مبادله زمانی اتفاق می افتد که کالا به طور مستقیم با کالاهای دیگر مبادله شود. از آنجایی که هیچ یک از کالاها به عنوان وسیله مبادله در اقتصاد مبادله ای عمل نمی کند، خریداران بالقوه باید چیزهایی را بیابند که تک تک فروشندگان آن را بپذیرند. یک خریدار ممکن است فروشنده ای پیدا کند که یک جفت کفش را با دو جوجه عوض کند. فروشنده دیگری ممکن است مایل باشد در ازای یک شلنگ باغبانی، مو های شما را اصلاح کند. فرض کنید شما در حال بازدید از یک فروشگاه مواد غذایی در یک اقتصاد مبادله ای هستید. شما باید یک کامیون از اقلامی را که ممکن است بقالی در ازای خرید مواد غذایی بپذیرد را با خود داشته باشید. این امری نامشخص خواهد بود. نمی توانستید بدانید چه زمانی به سمت فروشگاه رفتید، بقالی ممکن است با خرید کدام اقلام موافقت کند. در واقع، پیچیدگی و هزینه و بازدید از یک فروشگاه مواد غذایی در اقتصاد مبادله ای به قدری زیاد است که احتمالاً هیچ فروشگاه مواد غذایی وجود نخواهد داشت. یک لحظه تأمل در مورد دشواری زندگی در یک اقتصاد مبادله ای نشان خواهد داد که چرا جوامع بشری همیشه چیزی را انتخاب می کنند. اما گاهی اوقات ممکن است بیش از یک چیز به عنوان وسیله مبادله، استفاده می شود.

بر این اساس، شاید بتوان گفت که مهم ترین وظیفه و کارکرد پول در انجام مبادلات اقتصادی، تسهیل مبادلات است.

پول به عنوان معیار سنجش است

دومین کارکرد پول معیار سنجش ارزش کالاهای گوناگون است.

در این وضعیت پول به عنوان واحد سنجشی مشترک عمل می کند و ارزش مبادله ای کالاهای گوناگون را با این واحد مشترک اندازه گیری و بیان می کنند.

به این ترتیب ارزش کالاهای گوناگون در مقابل یکدیگر نیز به صورت غیرمستقیم به دست می آید. قبل از اختراع پول، ارزش کالاهای مختلف به طور مستقیم با یکدیگر سنجیده می شد (مثلاً یک ماهی در برابر دو کیلو شکر مبادله می شد). اما به دلیل هزینه بر بودن و مشکلات این شیوه ارزش گذاری، پس از اختراع پول، از این نهاد جهت تعیین ارزش تمامی کالاها و خدمات استفاده گردید.

پول وسیله ذخیره ارزش است

کار ویژه مهم دیگر پول در اقتصاد، ذخیره ارزش های اقتصادی است. به این معنا که با استفاده از پول می توان ارزش های اقتصادی را در زمان حال ذخیره و در آینده از آنها استفاده کرد.

به عنوان مثال، فردی که یک میلیون ریال پول در اختیار دارد، می داند که ارزشی معادل آن را در اختیار داشته و می تواند در آینده از این ارزش جهت خرید کالاها و خدمات استفاده کند. در حالی که اگر پول وجود نداشت، فرد مجبور بود جهت ذخیره ارزش، اقدام به خرید کالاها در زمان حال، نگهداری آنها تا زمانی مشخص در آینده و فروش آنها در آینده جهت دستیابی به ارزش کند.

در واقع فرد باید کالاها را ابزاری جهت انتقال ارزش از زمان حال به آینده می کرد که این کار مستلزم صرف هزینه هایی از جمله هزینه های نگهداری کالاها بود. اما با اختراع پول، عملاً وظیفه ذخیره ارزش بودن در طول زمان، بدون هیچ گونه هزینه ای توسط پول صورت می پذیرد.

پول معیار پرداخت های معوق است

آخرین وظیفه پول در اقتصاد، معیار پرداخت های معوق است.

بدین معنا که با استفاده از پول می توان پرداخت های آتی را انجام داد. انجام این وظیفه توسط پول به توسعه بازارهای پولی، مالی و اعتباری کمک شایانی می کند.

برخی واقعیت ها در رابطه با پول

پول در عصر حاضر ویژگی های خاصی پیدا کرده است که می توان آنها را واقعیت هایی در رابطه با ماهیت و کارکردهای پول در عصر حاضر و اقتصادهای مدرن نامید.

• اولین مسئله آن است که پو ل های فعلی، به طور عمده بدون پشتوانه هستند و صرفاً براساس اعتبار حاکمیت و یا دولت منتشر می شوند.
• دومین مسئله آن است که پول و بانکداری الکترونیک، به طور عمده بر اقتصادهای عصر حاضر سایه افکنده و بخش عمده معاملات از طریق اینترنت و یا سایر شبکه های رایانه ای انجام می شود.

افزون بر این دو موضوع، واقعیت های دارای اهمیت دیگری نیز وجود دارند که توجه به آنها در درک ماهیت پول در عصر حاضر ضروری است. در ادامه به برخی از آنها اشاره می شود:

جایگاه اعتبار و قراردادهای اجتماعی 

هرچند پذیرش عامّه و اعتبار جامعه در پذیرش پول در طول تاریخ مؤثر بوده است؛ اما این مسئله در رابطه با پول های بدون پشتوانه و به طور عمده الکترونیکی عصر حاضر، به میزان بسیار بیشتری نمود می یابد؛ چراکه اصل وجود و اعتبار این دسته از پول ها صرفاً براساس اعتبار و قراردادهای اجتماعی شکل می گیرد.

بنابراین، اعتباری کامل بودن پول در عصر حاضر، یکی از واقعیت هایی است که باید به آن توجه شود.

نقش حاکمیت و دولت ها در نظام پولی

از زمان پیدایش حکومت ها و دولت ها، این دسته از نهادهای اجتماعی همواره در تعیین اینکه چه کالایی به عنوان پول شناخته شود و رابطه اش با سایر کالاها به چه صورتی تعریف شود نقش داشته اند.

با این حال در اقتصادهای عصر حاضر، نقش حکومت ها و دولت ها در تعیین ماهیت و میزان پول در گردش بسیار قابل توجه می باشد. چراکه حکومت ها و دولت ها به دلیل آنکه از اختیار چاپ پول به هر میزانی که بخواهند، برخوردار هستند (که به اصطلاح حق الضرب نامیده می شود)، می توانند به راحتی حجم پول در گردش را با سیاست های خود تحت تأثیر قرار دهند.

نمود اصلی نقش حاکمیت در مدیریت نظام پولی، در تدوین قوانین پولی و بانکی تجلّی می یابد. در واقع در کشورهای گوناگون، این قانون است که در رابطه واحد پولی، ارزش آن، شیوه تشکیل و فعالیت بانک مرکزی (به عنوان نماینده حاکمیت در بازار پول) و غیره، اظهار نظر می کند. بنابراین، مناسب بودن قوانین پولی و بانکی، اهمیت زیادی در اقتصادهای عصرحاضر دارد.

هزینه فرصت پول

یکی از واقعیت ها در رابطه با پول آن است که نگهداری این کالا نیز همانند نگهداری سایر کالاهای اقتصادی، دارای هزینه فرصت است.

منظور از هزینه فرصت پول، آن است که اگر به جای پول سایر دارایی های سرمایه ای و دارای بازده خریداری شوند، آنگاه می توان از نگهداری آنها بازدهی کسب کرد؛ در حالی که با نگه داشتن پول، در عمل این بازدهی ها از دست خواهد رفت. در واقع فردی که پول را به صورت نقد نگه می دارد، از سایر فرصت های احتمالی و دارای بازده صرف نظر می کند.

به عنوان مثال، فرد به جای نگهداری پول به صورت نقد می توانست سهام، اوراق بهادار اسلامی، و مسکن در شرایط تورمی و غیره خریداری کند؛ لذا هزینه فرصت نگهداری پول، معادل بازده خرید سهام، اوراق بهادار یا سایر دارایی های سرمای های است.

مفهوم هزینه فرصت نگهداری پول، یکی از واقعیت هایی است که باید در شناخت ماهیت و کارکردهای پول به آن توجه شود.